• Z dozwolonego użytku można korzystać tylko i wyłącznie w takim zakresie, na jaki wyraźnie pozwala prawo autorskie
  • W każdym przypadku granice dozwolonego użytku powinno się określać indywidualnie, na podstawie racjonalnej oceny tego, czego mógłby twórca oczekiwać w przypadku eksploatacji utworu przez osoby z niego korzystające
  • Dozwolony użytek dotyczy każdego utworu, w tym takich drobnych materiałów jak amatorskie rysunki, prywatne zdjęcia czy treści umieszczone przez inne osoby na ich stronach internetowych

Generalną zasadą dotyczącą autorskich praw majątkowych jest zasada ich bezwzględnej nienaruszalności oraz odpłatność. W niektórych sytuacjach można jednak korzystać z cudzego dzieła bez potrzeby uzyskiwania na to zgody jego autora. Takie przypadki określa się dozwolonym użytkiem.

Dozwolony użytek jest więc uprawnieniem, na podstawie którego każdy może korzystać z już rozpowszechnionych utworów, jednak wyłącznie w sposób i na warunkach określonych przepisami prawa (art. 23 ust. 1 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, dalej: prawo autorskie). Ma on charakter wyjątku od uprawnień twórcy, więc nie można interpretować go rozszerzająco. Podajemy najważniejsze dla instytucji kultury zasady korzystania z dozwolonego użytku.

Dozwolony użytek to więc nic innego jak ograniczenie autorskich praw majątkowych. Ze względu na kategorię podmiotów, które mogą skorzystać z dobrodziejstwa dozwolonego użytku, a także względy osobiste użytkowników lub interesy publiczne, wyróżnia się dozwolony użytek prywatny i publiczny, przy czym instytucje kultury mają najczęściej do czynienia z tym drugim.

Ogólne warunki dozwolonego użytku

Koniecznie trzeba pamiętać, że dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu i godzić w słuszne interesy twórcy, czyli — na przykład — uszczuplać jego dochodów należnych z tytułu eksploatacji dzieła. Podstawową zasadą jest podanie źródła oraz autora dzieła, z którego instytucja korzysta.

Należy również bezwzględnie pamiętać o tym, że przepisy o dozwolonym użytku odnoszą się wyłącznie do utworów już rozpowszechnionych, np. obrazu, który był już udostępniony dla publiczności. W przeciwnym razie wykorzystanie nierozpowszechnionego utworu naruszałoby prawo autora do decyzji o pierwszej publikacji i stanowiłoby ewidentne naruszenie praw autorskich.

Tak samo nie można opublikować np. w regionalnym kwartalniku fotografii czytelnika biblioteki bez jego zgody, jeżeli nigdy wcześniej nie były one nigdzie rozpowszechniane.

Należy pamiętać, że z dobrodziejstwa dozwolonego użytku wyłączone jest budowanie na podstawie cudzego projektu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego. Odmienne zasady dotyczą także programów komputerowych (art. 23 ust. 1 i 2 prawa autorskiego).

Dozwolony użytek osobisty

Umożliwia on osobom fizycznym korzystanie z rozpowszechnionych utworów w zakresie własnego użytku osobistego, tj. w celu edukacyjnym albo rozrywkowym.
Można więc rozpowszechniać film z płyty DVD na spotkaniu rodzinnym, zrobić kopię fotografii opublikowanej w czasopiśmie itp. Wykluczona jest natomiast eksploatacja utworu w celu komercyjnym, zarobkowym. Osobisty użytek obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób, które pozostają ze sobą w stosunku osobistym — czyli pokrewieństwa, powinowactwa bądź też stosunku towarzyskim.

Dozwolony użytek publiczny

Dozwolony użytek publiczny daje możliwość korzystania z dzieła bez zgody autora ze względu na interes publiczny oraz potrzeby kulturalno-oświatowe społeczeństwa. Jego istotą jest szeroki dostęp do dóbr kultury w celach edukacyjnych, informacyjnych i naukowych.
W instytucjach kultury można spotkać się z różnymi przypadkami dozwolonego użytku.

Prawo cytatu

Cytat polega na tym, że można przytaczać w utworach, które stanowią samoistną całość, urywki innych utworów lub drobne utwory w całości w celach związanych z potrzebą wyjaśnienia, analizy krytycznej, nauczania lub prawami gatunku twórczości (art. 29 ust. 1 prawa autorskiego). Cytatem jest więc przytaczanie we własnym dziele całości albo części cudzego utworu przy jednoczesnej konieczności podania źródła i twórcy wykorzystywanego dzieła.

Przy używaniu cytatu należy więc pamiętać o podstawowej zasadzie: osoba trzecia powinna zorientować się, że autor korzysta z cudzego utworu lub jego fragmentu — w przeciwnym razie jest to plagiat. Ponadto cytat musi być umieszczony w utworze stanowiącym odrębną całość — sam cytat nie może stanowić istoty i podstawy nowego utworu.

Uzasadnieniem do wykorzystania cytatu nie powinno być tylko samo uatrakcyjnienie własnego utworu – zastosowanie cytatu powinno wynikać z treści utworu lub praw gatunku danej twórczości (np. stosowanie cytatu w działalności związanej z kabaretem czy pastiszem będzie uzasadnione charakterem tej działalności artystycznej).

Nie jest więc wykluczone stosowanie cytatu w działalności artystycznej, która ma wywoływać u odbiorcy określone odczucia artystyczne. Przykładem może być np. zastosowanie fragmentu cudzego dzieła jako motta wydanej przez muzeum księgi pamiątkowej dotyczącej konkretnego artysty.

Cytat w dziełach muzycznych, teatralnych i plastycznych

Oczywiste jest stosowanie prawa cytatu w dziełach literackich, natomiast możliwe jest również jego zastosowanie w dziełach muzycznych, teatralnych czy plastycznych. W takich przypadkach ze zrozumiałych powodów bardzo trudne jest oznaczenie źródła dzieła i jego autora.

Dlatego przyjmuje się, że dla zachowania wymogów prawa cytatu jest wystarczające zastosowanie utworu w takim formacie, ażeby przeciętny odbiorca mógł rozpoznać go jako fragment obcego utworu.

W sztuce teatralnej prawo cytatu można realizować np. poprzez:

  • zapożyczenie fragmentu innej sztuki (charakterystycznego dialogu — widz musi jednak mieć możliwość rozpoznania tego rodzaju „nawiązania”),
  • deklamowanie wiersza innego autora przez aktora na scenie czy
  • wykorzystanie fragmentu utworu muzycznego w przedstawieniu.

Z kolei cytat plastyczny nie występuje w praktyce często, najbardziej charakterystycznym przykładem może być kolaż wykorzystujący cudze dzieła lub ich fragmenty.

W odniesieniu do dzieł plastycznych takie zapożyczenia mogą być jednak rozpatrywane pod kątem tzw. dzieł inspirowanych. Fragmenty dzieł plastycznych są często wykorzystywane jako elementy scenografii w sztukach teatralnych. Przyjmuje się jednak, że takie wykorzystanie utworu musi pełnić rolę podrzędną w odniesieniu do ogółu dzieła — musi więc pozostawać w odpowiedniej proporcji do całości.

Przekroczeniem prawa cytatu będzie więc wykorzystanie w scenografii sztuki teatralnej cudzego charakterystycznego dzieła plastycznego, np. powieszenia znanego obrazu jako elementu scenografii skupiającego na sobie uwagę widzów bez zgody malarza.

Dozwolony użytek w muzeach i galeriach

Z punktu widzenia działalności muzeów istotne są te przypadki dozwolonego użytku publicznego, które obejmują utwory plastyczne uznane za dzieła sztuki — oczywiście w takim zakresie, w jakim utwory te nadal korzystają z pełnej ochrony, czyli przed wygaśnięciem majątkowych praw autorskich (art. 36 prawa autorskiego).

Wolno zatem rozpowszechniać (art. 33 pkt 1 i 2 prawa autorskiego):


  • utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku — nie można zatem kopiować rzeźby lub fontanny stojącej na publicznym placu i postawić jej w innym ogólnodostępnym miejscu. Zasada ta najczęściej dotyczy wykonywania fotografii pomników, rzeźb itp. i publikowanie ich w albumach, na pocztówkach, na wystawach fotografii itp.;
  • utwory wystawione w publicznie dostępnych zbiorach, takich jak muzea, galerie, sale wystawowe, lecz tylko w katalogach i w wydawnictwach publikowanych dla promocji tych utworów, a także w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach w prasie i telewizji. Jednak można to robić tylko w granicach uzasadnionych celem informacji — można więc rozpowszechniać utwory znajdujące się w zbiorach galerii czy muzeum na plakatach i w ogłoszeniach informujących o trwającej aktualnie ekspozycji. Dotyczy to także ulotek reklamowych i reklam telewizyjnych zachęcających do odwiedzenia ekspozycji.

W działalności muzeów nie bez znaczenia jest również przepis umożliwiający właścicielowi egzemplarza utworu plastycznego wystawienie go publiczne bez zgody jego autora, o ile nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych. Należy zwrócić uwagę na kwestię osiągania zysków z wystawiania ekspozycji. Dlatego też w przypadku sponsorowania wystawy przez podmiot trzeci muzeum musi uzyskać zgodę autora dzieła na jego wystawienie (art. 32 prawa autorskiego).

Dozwolony użytek w bibliotekach

Istotą działalności biblioteki jest nieodpłatne udostępnianie egzemplarzy utworów w celach naukowych, edukacyjnych i kulturalnych. Przepisy wychodzą naprzeciw charakterowi działalności bibliotek, umożliwiając korzystanie z rozpowszechnionych utworów w oryginale oraz tłumaczeniu (art. 27 prawa autorskiego).

Biblioteki, archiwa lub szkoły mogą udostępniać czytelnikom nieodpłatnie w zakresie swojej działalności statutowej egzemplarze utworów.
Należy jednak pamiętać, że utwory te muszą być już uprzednio rozpowszechnione — nie można więc udostępniać książki, która nie była nigdy wydana (art. 28 prawa autorskiego).

Ponadto biblioteki mogą kopiować egzemplarze utworów jednakże wyłącznie w celu uzupełnienia, zachowania oraz ochrony własnych zbiorów.

Podstawa prawna

Ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. nr 90, poz. 631; ost. zm. Dz.U. z 2010 r. nr 152, poz. 1016)